GÜÇ YOZLAŞTIRIR MI? BİR STANDFORD HAPİSHANE DENEYİ

 

ZALİMLİĞİN YANILGISI

1971 yılında Stanford üniversitesinde sosyal psikolog olarak görev yapan Philip Zimbardo toplum tarafından verilen rollerin insanı nasıl etkilediğini gücün kişilere verildiğinde ne tepkiler verdiklerini ölçmek için bir sosyal deneye yapmaya karar verir. Deney için gazetelere ilan veren Zimbardo deneyin 2 hafta süreceğini ve günlük olarak 15$ alınacağını bildirir. Bu deneye katılmak isteyen 70 öğrenciden 24 kişi seçilir. Seçilen 24 öğrenciden 9 kişi gardiyan geri kalanı mahkum olmak üzere sınıflandırılır. Stanford Üniversitesinin alt katında 35 metrekarelik bir simülasyon hapishane yaptırılır. Mahkum olan öğrenciler evlerinden hırsızlık suçu işledikleri söylenerek ters kelepçe yapılıp ağır şartlarda tutuklanmışlardır. Gardiyanlara yeşil üniformalar ve aynalı gözlükler verilmiştir. Karşısındakiyle göz teması kurmamaları için aynalı gözlüklerden takılmaları istenmiştir. Mahkumlara ise üzerinde numara yazan beyaz bir elbise verilmiştir .Ayaklarına zincir bağlanmış ve saçları kazınmıştır. Mahkumlara gardiyanlara itaat etmeleri ve dediklerinden çıkmamaları söylenirken gardiyanlara ise şiddet hariç her şekilde gücü kullanabileceklerini söylenmiştir.

Hapishane koşullarında psikolojik savaş

Deneyle ilgili film

 Dar ve oldukça karanlık hücrelerde 3 kişi olmak üzere kalmaktadırlar. Gardiyanlar ise 3 vardiyalı olarak çalışıp işlerini bitirdikten sonra deney ortamından çıkabileceklerdir. Birinci gün gayet normal giderken ikinci gün işler rayından çıkmaya başlamıştır. Birinci hücredeki mahkumlar gardiyanlara itaat etmeyeceklerini söyleyerek demirlere vurarak ayaklanma başlatırlar. Gardiyanlar sözlerini geçirebilmek için mahkumların yataklarını ve kıyafetlerini alıp karanlıkta bırakmışlardır.

Sıradan üniversite öğrencileri Olan dokuz gardiyan onlara verilen güçle karşısındakini kimliksizleştirerek şiddete başvurmuşlardır. 

Olay o kadar uç noktalara gitmiştir ki yemek yemeyen mahkumları elleriyle tuvalet temizletip, çıplak bırakıp, karanlık hücrelere koymuşlardır. Deneyin başında şiddet unsuru olmayacağı söylenmesine rağmen gardiyanlar psikolojik ve fiziksel şiddetin uç noktalarına varacak şeyler yapmışlardır. Bu psikolojik ve fiziksel şiddete dayanamayan 8612 numaralı mahkum kameralardan görüldüğü üzere delice tavırlar sergilemiş ve kendini öldürmeye kalkmıştır. Zimbardo 8612 numaralı mahkum için şu ifadeleri kullandı; 8612 numaralı mahkum delice davranmaya başladı, bağırıyor, çığlık atıyor, küfrediyor ve kontrolsüz öfke nöbetleri geçiriyor. Onun gerçekten bu psikolojik durumda olduğunu kabullenmemiz epey bir zaman aldı ve sonunda onu salma kararı verdik.

Deneyin sona gelmeden bitmesi

Deneyden 6 gün sonra olayların çok farklı boyutlara gittiğini anlayan Zimbardo deneyi bitirmeye karar verir ve deneklere 1.000 $ ödenir. Zimbardo'nun 'The lucifer effect' isimli kitabında da iyi insanların doğru şartlar altında nasıl kötü ve şeytansı varlıklara dönüştüğünü yazmıştır. 'Ne çok gülmüşümdür keskin pençeleri olmadığı için kendini iyi zanneden zayıflara' demiş Nietzsche. Aslında bu cümleyle bile zayıfın kendini gücü olmadığı için iyi zannetmesine yol açtığını belirtmiş. Zimbardo da tıpkı gardiyanlar gibi bir süre sonra kendisini sosyal psikolog olarak değil de gerçek bir hapishane müdürü olarak görmeye başlamış ve bu durum işleri  farklılaştırmıştı. Gardiyanlardan beklenen mahkumlara karşı bir otorite kurmalarıydı. Bu da psikolojide talep karakteristiği örneğini karşımıza çıkarıyor. Talep karakteristiği bizlerden beklenen durumların ve eylemlerin yapılması için harcanan çabadır. Deney de gardiyanların aldığı görevlendirmede bu talebi karşılayabilmeleri için mahkumlar üzerinde yapabilecekleri psikolojik şiddetten fiziksel şiddete kadar uzanmıştı. Deneyden anlaşılacağı üzere zayıf karakterli ya da güçsüz konumdaki kişilere ulaşamayacağı düşündüğü konuma getirildiğinde nasıl bir karakter dönüşüm içerisinde olduğunu göstermiştir. Bu deneyle ilgili filmde yapılmıştır. Das Experiment/deney olarak yazınca filme ulaşabilirsiniz. İzlemenizi şiddetsiz öneririm.

Stanford Hapishane Deneyinden kesit

' Çoğunlukla gücün insanı değiştirdiğini düşünüyoruz ama aslında kim olduklarını daha fazla ortaya çıkartır.'

 Robert Grenne